Επαγγελματική Εξουθένωση Εκπαιδευτικών: Τι Συμβαίνει όταν Χάνουν το Νόημα Ύπαρξης;

Η επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών έχει κατά καιρούς μελετηθεί από πληθώρα ερευνητών δεδομένου ότι πρόκειται για ένα φαινόμενο που πλήττει μεγάλο αριθμό ατόμων που απασχολούνται στο χώρο της εκπαίδευσης. Στους λόγους εμφάνισης του φαινομένου περιλαμβάνονται η συναισθηματική εμπλοκή των εκπαιδευτικών στις σχέσεις τους με τους μαθητές και τους γονείς, η συμμόρφωση με κανόνες και η μειωμένη αυτονομία που τους προσδίδει το σχολικό περιβάλλον σε αντίθεση με την ανάγκη τους για ανεξαρτησία που θα τους οδηγήσει στην  υπαρξιακή ολοκλήρωση,  η ασάφεια των ρόλων και η έλλειψη αναγνώρισης καθώς και οι υψηλές αυτοεπιβαλλόμενες προσδοκίες τους  (Brock & Grady, 2000; Halling, 2004).
Τι γίνεται όμως όταν η επαγγελματική εξουθένωση συνδέεται με  το νόημα ύπαρξης του εκπαιδευτικού; Σύμφωνα με την υπαρξιακή προσέγγιση, η επαγγελματική εξουθένωση του εκπαιδευτικού συνοδεύεται από το αίσθημα «υπαρξιακού κενού» (existential vacuum), τη συνεχή έλλειψη σωματικής-ψυχολογικής ενέργειας, την απώλεια προσανατολισμού, το αίσθημα απώλειας νοήματος της εργασίας που επεκτείνεται και σε άλλες όψεις της ζωής, την απώλεια ενδιαφέροντος και την έλλειψη πρωτοβουλίας (Frankl, 1983). Η πορεία της εμφάνισής της παρουσιάζεται συνοπτικά στο ακόλουθο σχήμα:
 
 

Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα, η επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών σχετίζεται αρνητικά με την υπαρξιακή τους ολοκλήρωση, με αποτέλεσμα η πραγματική ολοκλήρωση μέσω της εργασίας να αποτελεί την πλέον κατάλληλη προστασία τους από την εξουθένωση. Πιο συγκεκριμένα, όσο υψηλότερα εμφανίζονται στους εκπαιδευτικούς τα επίπεδα αποστασιοποίησης, αυθυπέρβασης και ελευθερίας τόσο χαμηλότερα αποδεικνύονται τα επίπεδα της επαγγελματικής εξουθένωσης που βιώνουν.
Φαίνεται λοιπόν ότι οι υπαρξιακές στάσεις απέναντι στη ζωή συνδέονται άμεσα με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα και κυρίως με την ερμηνεία της. Η επαγγελματική εξουθένωση προκύπτει από την έλλειψη υπαρξιακού νοήματος για τις δραστηριότητες στις οποίες εμπλέκεται το άτομο  καθώς και την έλλειψη πληρότητας λόγω καθοδήγησης από υποκειμενικούς – προσωπικούς στόχους και όχι από την ουσία και το αντικείμενο της εργασίας (Langle , 2003).
Βάσει της υπαρξιακής ερμηνείας, η αντιμετώπιση της επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών μπορεί να επιτευχθεί εστιάζοντας στη στάση και το νόημα που αποκτά το άτομο για τη ζωή και στη διερεύνηση και επεξεργασία των υπαρξιακών στάσεων. Επιπλέον, μέσα από τεχνικές χαλάρωσης και καθοδήγηση από υποκειμενικούς και όχι αλλότριους στόχους, ο εκπαιδευτικός μπορεί να προσεγγίσει την επαγγελματική ικανοποίηση και συνεπώς την υπαρξιακή ολοκλήρωση (Langle, 2003). 

Το παρόν θέμα παρουσιάστηκε με προφορική ανακοίνωση στο 13ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογικής Έρευνας που πραγματοποιήθηκε 25 - 29 / 5 / 2011 στη Φιλοσοφική Σχολή στην Πανεπιστημιόπολη στην Αθήνα. 

Δημοσιεύτηκε στην πύλη της ψυχολογίας http://www.e-psychology.gr/work-psychology/619-burn-out-kai-ekpaideytikoi , Ιούνιος 2011

Χαρισματικοί μαθητές: Πόση μοναξιά κρύβεται πίσω από το ταλέντο;

Τα χαρισματικά παιδιά, ιδιαίτερα εκείνα που διαθέτουν μεγάλο βαθμό δημιουργικότητας, δεν συμβιβάζονται εύκολα. Αντιθέτως, συχνά παρουσιάζουν και αμφισβητούν τις παραδόσεις, τους νόμους, τους κανόνες ή τις προσδοκίες των άλλων. Ευαίσθητα στην κριτική των άλλων, είναι πιθανό να επιχειρήσουν ακόμα και να κρύψουν τις ικανότητές τους.
Με ποιους συναναστρέφονται τα χαρισματικά παιδιά; Τα χαρισματικά παιδιά ανήκουν συνήθως σε πολλές διαφορετικές μεταξύ τους ομάδες, γιατί έχουν πολλά ετερόκλητα ενδιαφέροντα. Τα αυξημένα επίπεδα ικανοτήτων, άλλοτε τα ωθούν στη συναναστροφή μεγαλύτερων παιδιών και άλλοτε πάλι σε κοινωνική απομόνωση, όταν δεν βρίσκουν παιδιά με τα ίδια ενδιαφέροντα, για να κάνουν παρέα. Τα παιδιά αυτά γίνονται αντιληπτά ως «μοναχικά». Η σύγκρουση ανάμεσα στην ανάγκη τους για ένταξη σε μία ομάδα και στην ανάγκη τους για ατομικότητα ενδέχεται να τους προκαλέσει μεγάλη ένταση.
Το κοινωνικό κλίμα της σχολικής αίθουσας που αναφέρεται στο βαθμό που οι μαθητές γίνονται κοινωνικά αποδεκτοί, ενσωματώνονται και υποστηρίζονται από τους συμμαθητές τους, έχει πολύ σοβαρές συνέπειες στα κίνητρα, τα ενδιαφέροντα και τις δραστηριότητες των χαρισματικών παιδιών στην τάξη, και εντέλει στα ακαδημαϊκά τους επιτεύγματα (Goodenow,1993). Οι μαθητές που αισθάνονται απομονωμένοι από το κοινωνικό πλαίσιο της αίθουσας, δεν μπορούν, συνήθως να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των μαθημάτων και καταφεύγουν σε στρατηγικές, όπως η ονειροπόληση, για να αντέξουν τις πιέσεις που τους προκαλεί η μοναξιά και η μη αποδοχή τους (Goodenow,1993).
Επιπροσθέτως, ένας μεγάλος αριθμός άλλων παραγόντων που σχετίζονται με το κοινωνικό πλαίσιο της αίθουσας, επηρεάζει την προσαρμογή των χαρισματικών μαθητών στο σχολικό περιβάλλον, όπως ο τρόπος με τον οποίο τα παιδιά αυτά αντιλαμβάνονται τους δασκάλους τους και τις σχέσεις τους με αυτούς. Γενικά έχει αποδειχθεί ότι η αντίληψη των μαθητών για την ποιότητα των σχέσεων δασκάλου-μαθητή σχετίζεται σημαντικά με τα κίνητρα και τα ενδιαφέροντα που αναπτύσσουν οι μαθητές (Alban & Alban, 1981). Έχει προσδιορισθεί ότι οι χαρισματικοί μαθητές προτιμούν τους δασκάλους που είναι ζεστοί, υποστηρικτικοί, επικοινωνιακοί με τους μαθητές και ταυτόχρονα μπορούν να επιβάλουν την πειθαρχία στην αίθουσα (MacAuley, 1990).

Πηγή: Αντωνίου, Α.-Σ. (2009). Χαρισματικά και Ταλαντούχα Παιδιά. Αθήνα: Πασχαλίδης.

Επαγγελματικές συζητήσεις ζευγαριών: Πόσο "επικίνδυνες" μπορούν να γίνουν για τη σχέση των συντρόφων;

Ένα θέμα το οποίο δεν έχει μελετηθεί ιδιαίτερα είναι ο ρόλος της ανταλλαγής πληροφοριών των συντρόφων σχετικά με την εργασία τους και πώς αυτό επιδρά στη σχέση τους.  Σε ό,τι αφορά την επικοινωνία των συντρόφων και την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ τους, οι Noller & Fitzpatrick (1990) αναγνώρισαν τη σημασία τους για την ικανοποίηση που θα αισθανθούν από το γάμο. Η έλλειψη επικοινωνίας μπορεί να οδηγήσει σε στρες στην εργασιακή και οικογενειακή ζωή (Klinetob & Smith,1996). Από ερευνητικά δεδομένα της Hertz (1986) προέκυψε ότι είναι σημαντικό για τα ζευγάρια διπλής σταδιοδρομίας να αναπτύξουν ένα διαφορετικό τρόπο επικοινωνίας από ότι τα παραδοσιακά ζευγάρια δεδομένου ότι μοιράζονται κάποιες κοινές ανησυχίες που απαιτούν κατανόηση και από τις δύο πλευρές. Είναι αξιοσημείωτο το εύρημα του Franzoi (1996) ότι οι περισσότερες σχέσεις διαλύονται λόγω της έλλειψης επικοινωνίας των συντρόφων.
Η ανοιχτή επικοινωνία έχει πλεονεκτήματα αλλά και μειονεκτήματα. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται η άμεση υποστήριξη του ενός συντρόφου στον άλλο, ο σεβασμός και η μεγαλύτερη κατανόηση. Από την άλλη, η συζήτηση για τα εργασιακά θέματα μπορεί να προκαλέσει ανταγωνισμό και συγκρούσεις.
Στην έρευνά τους οι Theunissen, Van Vuuren, & Visser (2003) θέλησαν να μελετήσουν κατά πόσο υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της επικοινωνίας των συντρόφων και της σύγκρουσης εργασίας-οικογένειας, εστιάζοντας στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα ζευγάρια διπλής σταδιοδρομίας. Το δείγμα τους περιελάμβανε ζευγάρια αντίθετου φύλου που συζούν ή είναι έγγαμα. Το  εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε ήταν το Ερωτηματολόγιο Εργασιακής Αντίληψης (Work Perception Questionnaire, WPQ) το οποίο αποτελείται από 4 κλίμακες: κλίμακα βιογραφικών στοιχείων, κλίμακα που μετράει τις αντιλήψεις και τα συναισθήματα κάποιου για την εργασία, κλίμακα των γνώσεων που έχει ο ένας σύντροφος για το περιεχόμενο της εργασίας του άλλου και κλίμακα των αντιλήψεων σχετικά με το κατά πόσο υπάρχει σύγκρουση των συντρόφων μέσα στο γάμο ή τη σχέση τους.
Μεταξύ των ευρημάτων της έρευνας αυτής ήταν το ότι οι άνδρες βιώνουν μεγαλύτερη σύγκρουση από ότι οι γυναίκες όταν δεν έχουν επαρκή πληροφόρηση για το επάγγελμα των συντρόφων τους. Επίσης, προέκυψε ότι τα ζευγάρια που ανταλλάζουν πληροφορίες για τη δουλειά τους έχουν λιγότερες πιθανότητες να υποστούν συγκρούσεις στις σχέσεις τους. Οι επαγγελματικοί σύμβουλοι καλό θα είναι να επισημάνουν τη σημασία της οικογένειας στα άτομα που θέλουν να λάβουν αποφάσεις για την καριέρα τους. Επίσης, είναι χρήσιμο να ενημερώνουν τους εργαζόμενους ότι η συμπεριφορά που απαιτείται στην εργασία δεν είναι απαραίτητα συμβατή με αυτή που χρειάζεται για τη διατήρηση μίας σχέσης και το αντίθετο.

Άνδρες και εργασία: Όταν αποκτούν ταυτότητα μέσα από το επάγγελμα...

Η εξισορρόπηση εργασίας και οικογένειας είναι εξίσου σημαντική για άνδρες και γυναίκες αλλά παραδοσιακά θεωρείται ότι οι άνδρες είναι εκείνοι που αντλούν αίσθηση της υπαρξιακής πληρότητας από τη δουλειά ενώ οι γυναίκες περισσότερο μέσα από τις προσωπικές σχέσεις. Στο βιβλίο της Intimate Strangers, η Lillian Rubin περιγράφει τι συνέβη όταν ρώτησε εκατοντάδες αγνώστους όλων των ηλικιών και κοινωνικών στρωμάτων, «Ποιος είστε;». Σχεδόν πάντα, αναφέρει, οι άνδρες απαντούν λέγοντας τι δουλειά κάνουν: «Είμαι πωλητής», «Είμαι γιατρός», ταυτιζόμενοι με το επάγγελμά τους. Μερικές φορές συμπληρώνουν ότι είναι παντρεμένοι ή έχουν παιδιά. Οι γυναίκες από την άλλη, συνήθως αρχίζουν λέγοντας «είμαι μητέρα και σύζυγος» και κατόπιν για τη δουλειά τους (Ruby, 1983, 162).


Παρά τις σύγχρονες αλλαγές στον καθορισμό των ρόλων των φύλων, η πλειονότητα ανδρών και γυναικών εξακολουθεί να αυτοπροσδιορίζεται μέσω των παραδοσιακών στερεοτύπων για τους ρόλους των φύλων. Οι άνδρες μαθαίνουν μέσα από τα πολιτισμικά πρότυπα να ταυτίζονται με τη δουλειά τους μέχρι που η επαγγελματική τους επιτυχία ή αποτυχία να θεωρείται προσωπική επιτυχία ή αποτυχία. Οι γυναίκες από την άλλη, μάθαιναν μέχρι πολύ πρόσφατα, να ορίζουν την προσωπική τους επιτυχία ή αποτυχία σε σχέση με το ρόλο τους ως μητέρες και σύζυγοι.

Η εγγενής αντίφαση μεταξύ της εξιδανικευμένης εικόνας του έρωτα και της επιδίωξης μίας επιτυχημένης επαγγελματικής σταδιοδρομίας, εμφανίζεται αφού προσπαθήσει κανείς να πραγματώσει και τα δύο ταυτόχρονα. Η επίδραση που έχει στη σχέση μία πολύ αγχώδης σταδιοδρομία εξαρτάται σε ένα μεγάλο βαθμό από το υποκειμενικό κόστος και ανταπόδοση που παρέχει η σταδιοδρομία και στους δύο συντρόφους. Ορισμένες φορές η φθορά που πλήττει έναν άνδρα (στη δουλειά ή στο γάμο) προκαλείται από μια κρίση της μέσης ηλικίας. Όπως η φθορά, η κρίση της μέσης ηλικίας συμβαίνει σε ανθρώπους με ισχυρότερο κίνητρο, με ιδανικά και ενθουσιασμό. Συμβαίνει ιδιαίτερα σε ανθρώπους που έχουν αποφασίσει για την καριέρα τους από μικρή ηλικία. Ξεκίνησαν πεπεισμένοι ότι με το να είναι δικηγόροι, γιατροί, αρχιτέκτονες, καθηγητές, αστυνομικοί, προσφέρουν ένα σημαντικό έργο στην κοινωνία. Μέχρι να φτάσουν στη μέση ηλικία είτε συνειδητοποιούν ότι η προσφορά τους είναι πολύ μικρότερη από όσο ήλπιζαν ή αλλιώς αρχίζουν να σκέφτονται ότι η κοινωνία δεν αξίζει τη θυσία τους. Αρχίζουν να αισθάνονται άδειοι και απογοητευμένοι, επίπονα συνειδητοί για τη θνητότητά τους και το πέρασμα του χρόνου – τόσο για το χρόνο που απομένει όσο και για το χρόνο που χάθηκε.

Αν η επαγγελματική ταυτότητα είναι πιο σπουδαία για τον άνδρα και αν η οικογενειακή ταυτότητα της συζύγου και της μητέρας είναι πιο σπουδαία για τη γυναίκα και αν οι άνθρωποι υφίστανται τη φθορά επειδή απογοητεύονται όταν ανακαλύπτουν ότι ο ρόλος με τον οποίο ταυτίζονται δεν μπορεί να δώσει νόημα στη ζωή τους, τότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι περισσότεροι άνδρες φθείρονται στη δουλειά παρά γυναίκες. Ωστόσο, οι μελέτες για τις διαφορές φύλου στην επαγγελματική εξουθένωση δείχνουν ότι οι γυναίκες εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα από τους άνδρες.

Πηγή: Pines, A.M. (2007). H Φθορά στην Ερωτική Σχέση: Αιτίες & Θεραπείες. Αθήνα: Περίπλους.

Πανελλήνιες Εξετάσεις: Γιατί τόσο Άγχος;

Μάιος…και ενώ ορισμένοι κάνουν ήδη σχέδια για τις καλοκαιρινές τους διακοπές, μαθητές και γονείς εντείνουν τις προσπάθειές τους για μία πολυπόθητη θέση στο Πανεπιστήμιο! Πόνος στο στομάχι, πολλές ώρες διαβάσματος και καθημερινή πίεση για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Το άγχος των πανελλήνιων εξετάσεων πλήττει τη συντριπτική πλειονότητα των μαθητών με αρνητικές συνέπειες για τη σωματική και την ψυχική τους υγεία. Οι γονείς περιμένουν να κάνουν μια μικρή απόσβεση των όσων ξόδεψαν όλα αυτά τα χρόνια σε φροντιστήρια και ιδιαίτερα, ενώ οι μαθητές να δοκιμάσουν την τύχη τους σε όποια σχολή καταφέρουν να περάσουν.
Τι σηματοδοτεί η επιτυχία στις πανελλήνιες και πόση απογοήτευση μπορεί να προκαλέσει στο μαθητή ο αποκλεισμός του από την τριτοβάθμια εκπαίδευση; Το άγχος των μαθητών δεν είναι τίποτα άλλο παρά «μασκαρεμένος» φόβος για ενδεχόμενη αποτυχία στις εξετάσεις. Διαβάζουμε σκληρά στο σχολείο για να επιτύχουμε στη σχολή της επιλογής μας και μεγαλώνουμε με την ιδέα ότι πρέπει να μπούμε στο Πανεπιστήμιο για να έχουμε ένα αξιοσέβαστο επάγγελμα, να ανελιχθούμε ιεραρχικά, να γίνουμε επιτυχημένοι όπως οι γονείς μας και να κερδίσουμε πολλά χρήματα. Συνεπώς, μία αποτυχία στις πανελλήνιες μπορεί να σημάνει και προσωπική αποτυχία;

Μέχρι ενός σημείου, το άγχος είναι δημιουργικό και μας κινητοποιεί σε δύσκολες και προκλητικές φάσεις της ζωής μας να καταβάλουμε το μέγιστο των προσπαθειών μας προκειμένου να επιτύχουμε τον στόχο μας. Ωστόσο, μπορεί να γίνει επικίνδυνο και να κάνει κακό όταν δεν μπορούμε να το ελέγξουμε γιατί τότε περιορίζει την πραγματική μας ικανότητα για επίδοση και μας κάνει να υποφέρουμε. Το άγχος των εξετάσεων συνήθως συνδέεται με τον φόβο που νιώθουμε μήπως απογοητεύσουμε τους γονείς μας, ή ματαιώσουμε τις προσδοκίες που έχουμε από τον εαυτό μας. Στα συμπτώματα του άγχους που βιώνουν οι μαθητές την περίοδο των πανελληνίων περιλαμβάνονται η μειωμένη αυτοπεποίθηση, η δυσκολία συγκέντρωσης και οργάνωσης των πληροφοριών αλλά και ψυχοσωματικές δυσκολίες όπως πονοκέφαλοι, κοιλόπονοι, ταχυκαρδία, εφίδρωση, ναυτία, ευερεθιστότητα και δυσκολίες στον ύπνο.

Τι μπορεί να κάνει λοιπόν ο υποψήφιος των πανελληνίων ώστε να αποφύγει όσο το δυνατόν το έντονο άγχος των εξετάσεων και τις δυσάρεστες συνέπειες που μπορεί να έχει στην επίδοσή του; Αρχικά, καλό είναι ο μαθητής να φροντίσει για την καλή του προετοιμασία φτιάχνοντας ένα πρόγραμμα και οργανώνοντας το χρόνο του αποτελεσματικά. Οι επαναλήψεις μαζί με φίλους και η ανταλλαγή απόψεων μπορεί να είναι ιδιαίτερα βοηθητικές. Ακόμη, είναι σημαντική η συζήτηση των φόβων και των αμφιβολιών του με τους γονείς ή άλλα άτομα που μπορούν να ακούσουν. Αναμφίβολα, είναι απαραίτητος ο επαρκής ύπνος, η ισορροπημένη διατροφή και έστω και λίγος χρόνος μέσα στην ημέρα για χαλάρωση. Κατά τη διάρκεια των εξετάσεων, οι μαθητές είναι προτιμότερο να ξεκινούν με τα θέματα που γνωρίζουν καλά ώστε να αποφύγουν την αίσθηση απογοήτευσης που μπορεί να επηρεάσει όλη τους την απόδοση.

Αυτό που δεν θα πρέπει να ξεχνάμε είναι ότι οι πανελλήνιες είναι μία μόνο δοκιμασία που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε και σε καμία περίπτωση δεν προδιαγράφουν την μετέπειτα ζωή μας. Ακόμα κι αν δεν μας οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα, υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις και ευκαιρίες, αρκεί να έχουμε μάθει να τις ανακαλύπτουμε!

Καλή επιτυχία σε όλους!